Përfundimi i regjimit politik komunist ne Europen lindore, sa i përket sistemit ekomomik centrist dhe statist të përdorur deri atëherë, solli një ndodhi të pa precedent në këtë rajon lidhur me ndryshimet në politikat ekonomike, gjegjësisht privatizimit. Ato ndërmarrje, uzina, fabrika, kooperativa dhe organizime tjera të ndryshme ekonomike që u ngritën për disa dekada, befas u gjenden para një ngrirje dhe kolapsi katerciperore, e për pasojë pjesa dërmuese e tyre falimentuan, u shpërbënë dhe u shuan, duke quar në shitjen e pronave, fuçisë punëtore dhe tjetërsimin e aktiviteteve të tyre të mëparshme.
Procesi i privatizimit, në të gjitha vendet e ish bllokut komunist filloj që me sythat e para të vendosjes së tregtisë së lirë, dhe tregjeve të hapura që rendi ekonomik kapitalist i ka si strumbullar të veprimtarisë së vet. Disa syresh bënë studime të hollësishme rreth procedurave të privatizimit dhe përfitimeve që do të dilnin prej tyre – si fjala vjen Çekia, Estonia apo Hungaria, disa të tjera ia lëshuan në dorë këtë proces vet kushteve ekonomike që i krijonte tregu i ri i vendit të tyre – si psh Letonia, Sllovakia, Polonia , disa të tjera e dirigjuan në masë të madhe procesin e privatizimit duke vënë kushte dhe kritere rigoroze për privatizim si rastet e Kroacisë, Lituanisë, Serbisë, Ukrainës, ndërsa grupi i fundit është ai vendeve që filluan procesin e privatizimit dhe e morën si detyrim që të heqin qafe gjithë ish pronën shoqërore si psh Shqipëria, Kosova, Bosnja e Hercegovina, Maqedonia. Ç’është e vërteta procesi i privatizimit në shtetet e grupit të fundit ngjason më shumë me një egërsi të pa-shoqe deri në mos-përfillje për pronën shoqërore.
Këtu mbështetem në diskursin e shumë organizatave mbikëqyrëse ndërkombëtare të cilat thonë se “shitja e pronës shoqërore është bërë më shumë për ta hequr qafe atë si barrë sesa nga ndonjë ide qellim-mirë në dobi të rritjes ekonomike”. Natyrisht, kjo ka sjellë edhe abuzime marramendëse gjatë këtij procesi ku psh një hektarë tokë e punueshme në rajonin perëndimorë të Kosovës, e cilësisë së dytë ose dytë të dobët, është shitur për vetëm 300 euro, kurse pak dit pas transferimit të dokumenteve të pronësisë, po ai hektarë toke është shitur për mbi 7500 euro. Përveç këtij problemi, tjetërsimi i aktivitetit punues në ish poligonet e ndërmarrjeve, ka ndikuar në ndërrimin e drejtpërdrejt të faqes ekonomike të ati rrethi të caktuar, ndërsa mbyllja e tërësishme e shumë ish ndërmarrjeve ka quar në ndryshkjen e imazhit ekonomik që ato mund të kenë pasur.
Pra në përgjithësi, procesi i privatizimit në Shqipëri e Kosovë nuk ka qenë as për së afërmi i suksesshëm saqë është menduar. Pa mëdyshje se faktor kryesor në këtë mes është qeveria qendrore që pak ka punuar në studime të efekteve të privatizimit, dhe edhe më pak ka ndihmuar ish ndërmarrjet shoqërore që të mbijetojnë. Shih për këtë, sot gati se nuk ka mbetur as edhe një ndërmarrje vendase me pronësi publike, apo gjysme publike në të dyja shtetet, pasi që në Kosovë qeveria këmbëngul që ta shes PTK-në sivjet, kurse në Shqipëri janë shitur vetëm para pak ditësh katër hidrocentrale që deri atëherë ishin klasifikuar si interes kombëtarë.
Stimulimi i krijimit të kompanive vendore, apo forcimi dhe rritja e atyre ekzistuese është treguar si mundësi e mirë e fuqizimit edhe të potencialit ekonomik të shtetit në përgjithësi, dhe në shumë vende të ish bllokut komunist është dëshmuar të dalë jo vetëm proces fitimprurës, por edhe krenari kombëtare. Psh, në procesin e privatizimit të PTK-së që përpara Krishtlindjes 2012 u shty nga qeveria e Kosovës, një ndër konkurrentet kryesorë ishte Telekomi i Kroacisë, kompani kjo ku shteti kroat ka investuar shumë dhe e ka mbajtur në pronësi të pjesshme duke blerë aksionet gati përgjysmë në të.
Gjiganti tjetër kroat “INA” po ashtu ka mbetur në bashkëpronësi kroate, ku zyrat e kompanisë dhe elita e punëtorëve në postet kyçe rekrutohen nga Kroacia. Monopoli i kompanisë ajrore sllovene “Adria” ka quar në krijimin e një iniciative biznesore shumë fitimprurëse për Slloveninë, dhe pas lidhjes me “Lufthansa”-n gjermane, “Adria” është kompani dominuese në qiejt e Ballkanit. Sa për ilustrim, Banka Qendrore e Anglisë, që udhëheq me politikat monetare në Britaninë e Madhe, gjatë vitit 2012 lëshoj në qarkullim në sistemin e vet bankarë mbi 150 miliard funta, me qellim të forcimit të krijimit të bizneseve të vogla, forcimit të bizneseve të mesme dhe stabilizimit të bizneseve të mëdha. Pra mbajtja e kompanive, fuqisë monetare dhe biznesit britanik brenda në Britani.
Po gjatë vitit 2012, Polonia huazoj nga Banka Botërore dhe mekanizma të tjerë financiarë ndërkombëtarë rreth 12miliard euro të cilat i lëvroj në murosjen e kapitalit polak brenda dhe jashtë vendit (para së gjithash në Sllovaki, Lituani dhe Kroaci) kurse Moldavia bashkë me Rumaninë e Gjeorgjinë, nga fondet e ndihmave dhe ato të stabilizimit ekonomik që morën nga Fondi Monetarë Ndërkombëtarë, ndanë fonde të konsiderueshme për uljen e kredive të këqija, nxitjen e bizneseve të mesme dhe forcimin e biznesit kombëtarë. Në rastin e Rumanisë dhe Moldavisë, investimet në sistemin hekurudhorë kanë sjellë lëvizje të madhe mallrash dhe shërbimesh duke nxitur rritjen ekonomike, apo kolapsin financiar që rrezikonin në fillim të vitit 2010. Hekurudhat në Kosovë e Shqipëri ndërkaq janë për tu vajtuar me kujë.
Si konstatim përfundimtarë, del ideja se privatizimi në Kosovë dhe Shqipëri është tendencioz, pjesërisht i dështuar dhe fare i pa studiuar. Kur në rastin e Kosovës i shtohet edhe absurditeti i mbajtjes së fondeve të privatizimit jashtë shtetit, ndërkohë që nevoja për investime nuk ka qenë asnjëherë më e madhe, ky proces del si kallkanosje e potencialit ekonomik, venitje e fushave të investimeve dhe përqendrim të fondeve në një apo dy iniciativa të vetme që janë pak fitimprurëse në vështrimin e përgjithshëm, si psh rruga e kombit që këtej e matanë Drinit varrosi shumë para, por që nuk ka stimuluar rritjen ekonomike të projektuar.
Sa për fazën përfundimtare të privatizimit, me keqardhje mund të konstatohet se shitja e impianteve të mëdha ekonomike bëhet për të mbuluar gropat e zeza financiare të shkaktuara nga keq menaxhimet e qeverisë, për efekte elektorale dhe për përfitime të grupeve shumë të vogla njerëzish me biznese të dyshimta (rasti i privatizimit të dështuar të “Albpetrol” në Shqipëri është momenti më klasik i ilustrimit të kësaj ideje). Fakti jetik ndërkaq është se tani gati gjithçka është privatizuar, ekonomia pak ka lëvizur dhe shumë pak ka sjellë rendimente, kurse papunësia mbetet në përmasa të botës së tretë.
Nëse kjo pasqyre realiteti në teren quhet sukses nga qeveritë e Prishtinës dhe Tiranës, atëherë kuptimin e fjalës ‘sukses’ në fjalor duhet seriozisht të mendojmë për ta ndryshuar.
Autori është ekspert i politikës ekonomike dhe mikro tregjeve rajonale pran Universitetit Glasgow.
